“ვისაც შემლოცველის ჩურჩულით წარმოთქმული სიტყვები მოუსმენია, დაგვემოწმება, რომ ეს, უწინარეს ყოვლისა, პოეზიაა; პოეზიაა თავისი შინაგანი რიტმით, ექსპრესიით, კეთილხმოვანებით. შემლოცველს სჯეროდა, რომ მის სიტყვებს ავადმყოფის განკურნება შეეძლო. სიტყვით აქიმობა ძველთაძველი ტრადიციაა, სადღეისოდ მოშლილი და მივიწყებული”.
ამირან არაბული
“ყვავი ისე მოხარშე, ორთქლი არ გამოუვიდეს და მიიღე; ეშმაკის კიტრანა, აქლემის ძვალი, ჯოჯოხეთის ქვა ერთმანეთში აურიე და მიიღე. მორიელის სისხლი დაახმე და დაიდე… გეამება”.
გიორგი ლეონიძე (“ნატვრის ხე”)
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
შამანიზმი ეს არის ადამიანების წარმოდგენების კომპლექსური სახელწოდება და ეს წარმოდგენები მეტაფიზიკურ კავშირშია ბოროტ და კეთილ სულებთან, ბუნების ძალების და მეტეოროლოგიური მოვლენების მართვასთან, მაგიური ლოცვებითა და მაგიური რიტუალებით მკურნალობასთან, სამეურნეო და სამონადირეო საქმიანობასთან.
შამანიზმის გავრცელების არეალი ძალიან დიდია – ციმბირი, მესოამერიკა, განსაკუთრებით ჩრდილოეთ ამერიკის აბორიგენი მოსახლეობა, ამაზონის აუზში მაცხოვრებელი აბორიგენები, ცენტრალური და სამხრეთ აფრიკა, ავსტრალიის, ახლი ზელანდიის და ოკეანეთის მოსახლეობა.
თვითონ სიტყვა “შამან” წარმოშობილია ციმბირის ერთ-ერთი ხალხის, ტუნგუსების ენიდან და უკავშირდება სიტყვას “სამან”. ფუძე “სა” ნიშნავს ცოდნას, თუმცა მთლიანობაში ეს სიტყვა ნიშნავს “სასწაულმოქმედს”.
ეს პირველად გამოიკვლია ამერიკელმა და წარმოშობით რუმინელმა მწერალმა, ისტორიკოსმა და მითოლოგიის მკვლევარმა მირჩა ელიადემ.
შესაძლოა, საერთოდ კავშირში არ იყოს, მაგრამ ძველქართულ ენაში სიტყვა “სამან”, ანუ სამანი ნიშნავდა საზღვარს. საზღვარი შეიძლება იყოს როგორც გეოგრაფიული, ისე საზღვარი ხილულ, ანუ მატერიალურ და უხილავ, ანუ სულიერ სამყაროს შორის.
საერთოდ, შამანი ქარიზმატული პიროვნებაა, რომელსაც აქვს ტრანსში გადასვლის, ავადმყოფთა განკურნების, ბუნების ძალების მართვის, ცხოველებთან, ფრინველებთან თუ მიცვალებულთა სამყაროსთან კონტაქტის უნარი. შამანიზმში მკურნალობა წარმოდგენილია როგორც შამანის ან მისი დამხმარე სულების ბრძოლა ავადმყოფობის სულთან.
თუ გავიხსენებთ ქართულ მითოლოგიაში სწორედ ასეთი პიროვნებაა ხოგაის მინდი. ის არის ბრძენი, იცის მცენარეების და ცხოველების ენა, შეუძლია წინასწარ განსაზღვროს მოვლენები, ანუ გარკვეულწილად წინასწარმეტყველია. როგორ იღებს ხოგაის მინდი ამ უნარს, რომ გახდეს ადამიანების და ბუნების გულთამხილავი, ჩასწვდეს ყველა საიდუმლოებას და მათ შორის “მომავლის სურათებს”?! ხოგაის მინდი ამას ახერხებს ტყვეობაში – ტანჯვისგან შეწუხებული თავის მოკვლას გადაწყვეტს და ის თავისი ნებით ჭამს გველის ხორცს და სწორედ ეს მომენტი ხდება მისი შეცვლის, ასე ვთქვათ ფერისცვალების მიზეზი.
როგორ ხდებოდა შამანიზმში ადამიანის შამანად დასმა? პირველი ეს იყო მემკვიდრეობითი ფორმის, ანუ წინაპართაგან მიღებული ცოდნა და მეორე ეს იყო ადამიანის ბუნებრივი მიდრეკილებების გამო, შამანად არჩევა და უნდა ითქვას, რომ იგივე ციმბირის შანამიზმში ამ მეორეს უფრო დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.
მსგავს გამოვლენას ვხვდებით ხევსურეთშიც, სადაც არსებობდა ე. წ. ქადაგის ინსტიტუტი. იგივე ცნობილ ქართულ ხალხურ ლექსში “ბალადა ვეფხისა და მოყმისა”, პირდაპირ ვკითხულობთ: “ვინ ეტყვის მაგის დედასა, კარს უსხედს ქადაგ-მკითხავნი”. მეორე ვარიანტია: “ქადაგ-მისანნი”
ქადაგი რამდენადმე ახლოს დგას შამანთან. ვინ არის ქადაგი? ქადაგს “იჭერდა” ხატი, სალოცავი. ხატს მთაში უწოდებენ სალოცავს. ქადაგი გადაიოდა ტრანსში, მოსდიოდა ნერვული შეტევა, ისროდა ნაწყვეტ-ნაწყვეტ ფრაზებს. ქადაგობის დროს ქადაგი ხმარობდა საგანგებო ტერმინებს, რომელსაც ხევსურეთში ეძახიან “ჯვართ ენას”, ანუ ჯვრის ენას. ეს სიტყვები და ტერმინები რამდენადმე განსხვავდებოდა ჩვეულებრივი სასაუბრო ენისგან და ამ სიტყვების და ტერმინების გაშიფვრა-ინტერპრეტაციას სხვა ღვთისმსახურები – ხუცესები და დასტურები ახდენდნენ. სხვათა შორის ხუცესს, რომელიც ყველანაირ რიტუალს ატარებდა, ქადაგი ირჩევა, ის ქადაგობის დროს ამბობდა, ვინ უნდა ყოფილიყო ხუცესი და იმ ადამიანს, ვისზეც ქადაგი იტყოდა, არ ჰქონდა უფლება უარი ეთქვა ხუცესობაზე.
ეს რიტუალი ხდებოდა სალოცავში, ხატში და ამას ეძახდნენ ქადაგის დასმას. მოახლოვდებოდა თუ არა დღეობა, ქადაგი სიწმინდეს იცავდა, რამდენიმე ხნით ადრე (ერთი თვე, ორი კვირა) იგი “საწმიდარ გავიდოდა”, უარს ამბობდა მეუღლესთან ურთიერთობაზე, რამდენიმე დღით ადრე დაიბანდა, ჩაიცვამდა ახალ ტანსაცმელს და ჯვარში, ანუ სალოცავში გადასახლდებოდა.
ქადაგი იქადაგებდა თუ როგორი ამინდი და მოსავალი იქნებოდა მომდევნო წლის განმავლობაში, ხომ არ ემუქრებოდათ მტრის შემოსევა და ა. შ. სხვათა შორის, იმ ქადაგს, რომელსაც ასე ვთქვათ ჯვარი, ხატი “იჭერდა”, ეწოდებოდა “მკადრე”, რომელსაც ღვთისშვილი, ანუ ზეციური არსება ფრინველისა, ჯვრისა თუ ცეცხლის სახით ეცხადებოდა და ესაუბრებოდა.
ეს რაც შეეხებოდა მომავლის წინასწარმეტყველებას და შამანიზმის როლს მომავლის შეცნობაში. უფრო საინტერესო იყო შამანიზმი მკურნალობაში. უძველესი ქართული მედიცინა გაჯერებულია ათასგვარი მაგიური ტექსტებით, შელოცვებით, ათასნაირი რიტუალებით, რომელიც კავშირში იყო ამა თუ იმ კონკრეტული ავადმყოფობის დაძლევასთან და ადამიანის გამოჯანმრთელებასთან.
წინარექრისტიანულ საქართველოში კლასიკური მედიცინის გვერდით არსებობდა ექიმბაშური და შეიძლება ვთქვათ შამანურ-მაგიური მედიცინა, სადაც სამედიცინო ინსტრუმენტების და მედიკამენტების მაგივრად იყენებდნენ შავტარიან დანას, ნახშირს, ნართავ ძაფებს, ხორბლის მარცვლებს და რაც მთავარია შელოცვას (სხვათა შორის საქართველოში შელოცვას ძველად სახრვა ეწოდებოდა).
ფაქტიურად ეს იყო ერთგვარი ფსიქოთერაპია, სადაც შემლოცველი თავისი ლოცვებს, რომლებსაც მეტ-წილად გაურკვეველი ფორმა ჰქონდა (ხშირად უცნაური სიტყვებისგან შედგებოდა) და ჩურჩულით წარმოთქვამდნენ და სწორედ ამის გამო შელოცვა მისტიკურ მნიშვნელობას იძენდნენ, ამასთამ ადამიანში ახდენდნენ რწმენის გაძლიერებას და სწორედ რწმენის მეშვეობით ადამიანში ხდებოდა შინაგანი ძალების კონცეტრაცია და “შინაგანი ძალების გაღვიძება” და ასე ადამიანი თვითონვე უმკლავდებოდა ავადმყოფობას.
“გველი მოვკალ უფლისათვის,
გველი მოვკალ უფლისათვის,
გველი მოვკალ უფლისათვის,
(აქა სამჯერ ჯვარი გადიწერე და სთქვი ესე ლოცვა)
ქიშფაშნით მოვალ,
ქიშფარ მაცვია,
ქიშფარ მარტყია,
ვერა, ვერა, ვერა,
ილან ისა უსურ,
სურუნ იათარ!”
(ლოცვა აღებულია წიგნიდან “გველი მოვკალ უფლისათვის”; შემკრები მიხო მოსულიშვილი)
