დღევანდელი ბორჯომის ხეობის უძველესი სახელწოდებაა თორის მხარე.იგი მდებარეობს საქართველოს სამხრეთ მთიანეთის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში,მდინარე მტკვარისა და მისი მარჯვენა შენაკადების ხეობაში.ამ ხეობის ფართობი 1180 კვ.კილომეტრია,რომელიც,როგორც ადმინისტრაციული ერთეული,ცალკეულ ისტორიულ ეპოქებში იცვლებოდა,მაგრამ მის ძირითად ტერიტორიულ ბირთვს მაინც ბორჯომის ხეობა შეადგენდა.
ისტორიკოსი ჯუანშერი აღნიშნავს,რომ ვახტანგ გორგასლის ძემ -დაჩიმ,თავის ძმას მირდატს მისცა ჯავახეთი ფარავნიდან მტკვრამდე, ტასისკარიდან,ვიდრე სპერამდეო.ეს ცნობები იმაზე მიუთითებს,რომ ძველი დროიდანვე ბორჯომის ხეობა,მთლიანად თუ არა,ნაწილობრივ მაინც,ადმინისტრაციულად სამცხის შემადგენელობაში შედიოდა.ტერმინი „ბორჯომის ხეობა“ იმ ტერიტორიის სახელწოდებად,რომელსაც იგი დღეს მოიცავს,ისტორიულ წყაროებში 1819 წლიდან იხსენიება.მანამდე ეს მხარე „მტკვრის ხეობად“,ანუ „ხეობად“ იწოდებოდა (XV-XVIII სს-ში), ხოლო ადრე, „თორის მხარედ“ სახელწოდება თორი,როგორც ბორჯომის ხეობის აღმნიშვნელი ტერმინი,ძველი დროიდანვე არსებობდა,რაც დასტურდება VII საუკუნის ძეგლის,უსახელო გეოგრაფიის იმ ნაწილიდან,სადაც ნათქვამია : „გაივლის მტკვარიჯავახეთის ზირობაზე,ჩამოეშვება სამცხეში,მოექცევა მტკვარი აღმოსავლეთისაკენ გავლით ქართვლის ზენა სოფელზე და ჰყოფს მხარეებს თორი,გოვათის-ხევი,ტორნისხეობა,მანგლისის ხეობა,ხოლო ჩრდილოეთით დიდი მდინარე მტკვრისა არგვეთის მთიანეთია და იმავე მხრიდან ველი დვანისა“.
ბორჯომი არქეოლოგიური თვალსაზრისით ნაკლებადაა შესწავლილი,მაგრამ ის მცირეოდენი არქეოლოგიური ძეგლი,რაც აქაა მოპოვებული,მოწმობს,რომ აქ უცხოვრიათ პირველყოფილი-თემური წყობილების დროინდელ ადამიანებს.მაგალითად,სოფელ ბალანთაში აღმოჩენილია ობსიდიანის დაუმუშავებელი იარაღები,სოფელ ტაბაწყურში ნაპოვნია ქვის ცულები და კაჟის დანები,ისინი ძალზე პრიმიტიულად არიან დამუშავებული და ზედა პალეოლითის ხანას უნდა მივაკუთვნოთ.მის სხვადასხვა ადგილებში აღმოჩენილი არქეოლოგიური ნივთების უმრავლესობა სპილენძისა და ბრინჯაოსაგანაა დამზადებული.მონაპოვართა შორის ბევრია სხვადასხვა ფორმისა და დანიშნულების თიხის ჭურჭელი.ყველა ამ იარაღის შესწავლა და მათზე დაკვირვება გვაფიქრებინებს,რომ ის ადმიანები,რომლებიც ამ ნივთებს აწარმოებდნენ და ხმარობდნენ,შრომის იარაღების წარმოებაში საკმაოდ დახელოვნებულები ყოფილან და წარმოების კულტურის მხრივ განვითარების საკმაოდ მაღალ საფეხურზე მდგარან.ზემოთ დასახელებული წარმოების იარაღების უმრავლესობა შუაბრინჯაოს ხანას უნდა მივაკუთვნოთ(XVII-XIII სს.ძვ.წ.აღრ.).
გეოგრაფიის უცნობი ავტორის მიერ იბერიის აღწერაში მოცემული ფაქტები ახალი წელთაღრიცხვით VI საუკუნის სინამდვილიდან არის აღებული და იგი ძირითადად პაპა ალექსანდრიელის აღწერას ეყრდნობა.აქედან იმ დასკვნის გაკეთება შეიძლება,რომ თორი,როგორც იბერიის ერთ-ერთი ოლქი (საერისთავო,მხარე) VI საუკუნეში არსებულა.გამოსარკვევია,თუ სად მდებარეობდა თორის ოლქი,ეს საკითხი სწორად გადაჭრა პ.ინგოროყვამ.მისი აზრით თორის მხარე მოიცავდა დღევანდელი ბორჯომის ხეობას (მტკვრის მარცხენა ნაპირის გამოკლებით) და შეადგენდა ქართლის ნაწილს.მართლაც თუ ანონიმი გეოგრაფის აღწერას თუ კარგად დავუკვირდებით,არ შეიძლება სხვა აზრი არსებობდეს თორისა და მისი მხარის ადგილმდებარეობის შესახებ.იქ ნათქვამია:„ხოლო ჩრდილოეთით დიდი მდინარე მტკვარისა არგვეთის მთიანეთია“.არაგვეთის მთიანეთი ლიხის მთის ის ნაწილია,რომელიც ბორჯომის ხეობას ჩრდილოეთით აკრავს და იმერეთიდან საზღვრავს. მართალია,არაგვეთის მთებად ლიხის მთის ეს ნაწილი წყაროებში ხშირად არ მოიხსენიება,მაგრამ საკმაო საბუთია იმისა,რომ ეს მოსაზრება გამართლდეს.
მონასტერი ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს შენობათა ისეთ ჯგუფს,სადაც მონაზვნები ცხოვრობენ.ბორჯომის ხეობაში არსებულ საკულტო ნაგებობებს ახასიათებს მონასტრებისთვის დამახასიათებელი ნიშნები:საძვალე,სენაკები და სამეურნეო დანიშნულების ნაგებობანი.
გიორგი მერჩეულეს ცნობების მიხედვ ირკვევა,რომ თორის მხარეს არაბთა შემოსევისგან დიდი აოხრება განუცდია.იგი ამ ფაქტს შემდეგნაირად აღწერს:„ზოგად ქართლისა და სამცხისა არეთა მათ უდაბნოთა“.ქართლ-სამცხის სანაპირო მხარე თორის მხარე იყო და იგი არაბების შემოსევის გამო ისე გავერანებულა,რომ მას მერჩულე უდაბნოდ იხსენიებს.თორის მხარის ხელახალი აღორძინება დაწყებულა VIII საუკუნიდან და IX-X საუკუნეებში იგი კულტურულად და ეკონომიკურად საკმაოდ დაწინაურებულა.ამ მხარის ახალ აღმშენებლობათა დამწყებად თეოდორე ნეძველი და ქრისტეფორე კვირიკეწმინდელი ითვლებიან.ისინი გრიგოლ ხანძთელის მოწაფეები ყოფილან და თავდაპირველად ხანძთაში უმოღვაწიათ,შემდეგ თორის მხარეში გადმოსულან და აქ IX საუკუნის პირველი ნახევრის ბოლო წლებში(840წლის ახლო ხანებში)თეოდორეს დაუარსებია სავანე ნეძვი,ქრისტეფორეს კი კვირიკეწმინდის სავანე(მონასტერი).ნეძვი და კვირიკეწმიდა,კლარჯეთის თორმეტ სავანესთან ერთად,ძველი ქართული კულტურის კერებია.ნეძვის და კვირიკეწმიდის სავანეების ადგილმდებარეობის შესახებ გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში ნათქვამია:,,კერძოთა ქართლისათა…ზოგად ქართლისა და სამცხისა არეთა…იმყოფებოდა ნეძვი დიდებული ლავრა…და მონასტერი კვირიკე წმიდა“.
ნეძვის სავანის ადგილმდებარეობა ცნობილია.სადგურ ახალდაბიდან აღმოსავლეთით 8 კილომეტრის მანძილზე მდინარე ნეძვურას ხეობაში არის სოფელი ნეძვი,აქვე დაცულია ნეძვის დიდებული ლავრის ნანგრევები,ასე,რომ ნეძვის სავანის თორის მხარეში არსებობის საკითხი ეჭვს არ იწვევს.ნეძვის სავანეში ბაგრატ IV (1027-1072 წწ.) სამოღვაწეოდ მოუწვევია XI საუკუნის ცნობილი მწერალი და მეცნიერი გიორგი მთაწმინდელი (ათონელი).,,მისცა ადგილნი შუენიერნი,ლავრანი დიდებულნი, განსასვენებლად და საყოფელად მისდა,პირველად ნეძვი ქართლისა შინა და შემდომად მცირედისა შატბერდი,დიდებული ლავრა კლარჯეთისა შინა“.როგორც ჩანს,საკმაო ხანს უმოღვაწია ნეძვის დიდებულ ლავრაში გიორგი მთაწმინდელს.
ისტორიული წყაროებით დასტურდება,რომ XI საუკუნის დამდეგისათვის სოფ.ტაძრისში არსებობდა დედათა მონასტერი.ამჟამად იქ ორ ადგილზე,გუჯრისხევსა და ტაძრისის სასაფლაოზე არსებობს ორი მონასტერი,ძნელია იმის თქმა,ამ ორთაგან რომელი იყო დედათა მონასტერი,მაგრამ ამას არსებითი მნიშვნელობა არა აქვს.მთავარი ის არის,რომ დედათა მონასტერი ტაძრისში იყო.ტაძრისი თორის მხარეში ადრიდანვე იხსენიება და ეს სახელწოდებაც,ვფიქრობთ,ტაძრების არსებობის გამო უნდა მიეღო ამ სოფელს.ცნობილია,რომ გიორგი მთაწმინდელს დაწყებითი სწავლა-განათლება ტაძრისის დედათა მონასტერში მიუღია.
გიორგი ათონელის ცხოვრების აღმწერელი ასეთ ცნობებს იძლევა: ,,გიორგი ათონელის მამას იაკობს ,ესხნეს სამნი ძენი და სამნი ასულნი“… უფროსი შვილი თეკლე სამი წლისა რომ შესრულებულა, ,,წარიყვანეს იგი სამცხეს მონასტერსა სადედოსა,რომელსა ტაძრისი ეწოდების და მისცეს იგი ხელთა წინამძღვარსა მის მონასტრისასა,რომელსა საბაი ეწოდებოდა,დედაკაცსა ღირსსა და წმინდასა,რომელმაც შეიწყნარა იგი,ვითარცა შვილი თავისი და კეთილად აღზარდა“…შემდეგ,როდესაც თეკლეს უმცროს ძმას გიორგის შვიდი წელი შესრულებია,ისიც ტაძრისის მონასტერში მიუყვანიათ აღსაზრდელად-,,და ესრეთ ახალ-ნერგი შუენიერი იზრდებოდა მონასტერსა მათ შინა და ისწავლიდა საღმრთოთა დედაკაცისა მისგან ღირსისა დისა თვისისა“.
საისტორიო წყაროებიდან ირკვევა,რომ თორის მხარეში უმოღვაწია თეოდორე ნეძველს,ქრისტეფორე კვირიკეწმინდელს,
გიორგი მთაწმინდელსა და მრავალ სხვა გამოჩენილ ქართველ მოღვაწეს. მართალია,ბევრი მათგანის აქ მოღვაწეობის ფაქტი ჯერ კიდევ უცნობია, მაგრამ ის,რაც ცნობილია,მოწმობს იმას,რომ თორის საერისთაო IX-X-XI საუკუნეებში ქართლის საერისთაოებს შორის,კლარჯეთთან ერთად, ყველაზე დაწინაურებული საერისთაო ყოფილა როგორც კულტურის,ისე სოციალურ-პოლიტიკური ცხოვრების მხრივ.თორის მხარის ისტორიული განვითარება შეაფერხა არაბ დამპყრობელთა თარეშმა,რასაც მოწმობს ის, რომ VII საუკუნის მეორე ნახევრისა და VIII მატერიალური კულტურის ძეგლები არ შემოგვრჩენია.ხოლო როდესაც არაბთა ბატონობა ქართლში შესუსტდა,ამ დროიდან თორის მხარის,კლარჯეთთან ერთად,ნამდვილი აყვავება იწყება,რასაცც მოწმობს IX-X საუკუნეებში აქ აგებული კულტურის ძეგლები,ისეთები როგორიცაა ნეძვი,კვირიკეწმინდა,ტაძრისის დედათა მონასტერი და სხვა.
ცნობილია,რომ მონასტრების კულტურის კერებს წარმოადგენდნენ, რომ იქ იქმნებოდა ლიტერატურული და მეცნიერული შრომები,ხდებოდა თარგმნა ასეთივე შრომებისა უცხოური ენებიდან,იქ ღებულობდა განათლებას ახალგაზრდობა.დღევანდელ მესხეთში დაცულია ძველი ხალხური თქმულება,რომლის მიხედვითაც დიდ შოთა რუსთაველს სოფელ ქვაბისხევში (ბორჯომის ხეობაშია) მარიამწმიდის მონასტერში მიუღია განათლება.შესაძლებელია,ეს თქმულება მართალიც იყოს,ვინაიდან მარიამწმინდის მონასტერის (რაც დღესაც დაცულია ქვაბისხევში) სამხრეთის ეკლესიის აღმოსავლეთ მხარეს,წითელი ჩარჩოთი გამოყოფილ ნაწილში,დახატულია ორი საერო პირი-ქალი და მამაკაცი.ქალის სურათის გასწვრივ მარჯვნივ არის წარწერა ,,იაი“,ხოლო მამაკაცის სურათის გასწვრივ წერია ,,შოთა“.ძნელია ითქვას,რომ ამ სურათზე შოთა რუსთაველია გამოსახული,მაგრამ შესაძლებელი კი არის. ეს საკითხი კვლევა-ძიებას მოითხოვს.
გაერთიანებული საქართველოს ხანაში,თორის მხარე წარმოადგენდა ერთ-ერთ ყველაზე დაწინაურებულ მხარეს,რომელსაც
ცნობილი ფეოდალები-თორელები ფლობდნენ.XII-XIII საუკუნეებში თორელები მაღალ ადმინისტრაციულ და სამხედრო თანამდებობებზე გვევლინებიან.ცნობილია გამრეკელი თორელი,რომელიც ჯერ ამილახორი,შემდეგ კი ამისპასალარია,შალვა თორელ-ახალციხელი კარის მფლობელი-თამარ მეფის დიდი მოხელე,კახა თორელი,ახალქალაქის ერისთავთერისთავი რატი თორელი და ,,სხვა მრავალნი თორელნი“, რომლებიც მოხსენიებულნი არიან ჩვენი ერის მატიანეში.
საკითხავია,ვინ არიან ეს თორელები,რა დროიდან იცნობს მათ ჩვენი ისტორია? ,,თორელობა“ საპატიო სახელი იყო და წარმოდგებოდა სახელწოდება თორიდან.თორელები თორის საერისთავოს განაგებდნენ და ამიტომ თორელებად იწოდებოდნენ,ხოლო მათი ნამდვილი გვარი სამძივარი ყოფილა.
საინტერესოა,თუ საიდან წარმოდგა და მოვიდა სამზივართა გვარი თორში.არსებობს ამის რამდენიმე ვერსია.ჩვენ ვფიქრობთ რომ ამ საკითხში უფრო დამაჯერებელი ვერსიაა,რომლის მიხედვითაც სამძივართა გვარი უნდა უკავშირდებოდეს XV საუკუნის წყაროებში მოხსენიებულ მესხეთში მდებარე სამძივის ხევს.
თორის მხარე თავისი აყვავება-გაძლიერების უმაღლეს დონეს XI-XII საუკუნეებსა და XIII საუკუნის დასაწყისში აღწევს.ამ პერიოდში თორელებს ყველგან ვხვდებით,ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთშიც. XII- XIII საუკუნეებში სამეფო კარზე თორელების დიდი პატივით სარგებლობენ. ისინი ერისთავები,ერისთავთ-ერისთვები,მთავარსარდლები და მეფის ვაზირნი არიან.ეს იმას ნიშნავს,რომ თორელები,ერთსა და იმავე დროს, როგორც დარბაზის რიგის,ასევე საქვეყნოდ გამრიგე მოხელენი არიან, რაც XII –XIII საუკუნეების საქართველოში ჩვეულებრივი მოვლენა იყო.
თორის მხარეში კულტურული და სამეურნეო აღმავლობა, რომელიც IV საუკუნიდან დაიწყო და რომელსაც VII-VIII საუკუნეებშიც არაბთა შემოსევამ შეუშალა ხელი,მომდევნო საუკუნეებშიც არ
შეწყვეტილა. XII საუკუნის ბოლოს და XIII საუკუნის დასაწყისში თორის მხარეშიც აუგიათ ტიმოთესუბნის დიდებული მონასტერი,რომელიც დღესაც კარგადაა შემონახული.ამ მონასტერს დიდი საგანმანათებლო მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა ამ მხარისათვის.ტიმოთესუბნის მთავარი ეკლესიის უკან დგას მცირე ეკლესია,რომლის სარკმლის ზემოთ ქვაზე წარწერაა.ეს წარწერა ასეა წაკითხული:,,ქრისტე ადიდე სული შალვა ერისთავისთვის“ და ვარაოდობენ რომ, ,,ეს მონასტერი შალვა თორელის განსასვენებელი ადგილია“. XIV საუკუნეშია აგებული სოფ.დაბის მონასტერი,რომელიც კარგადაა დაცული.მასზე წარწერაა,რომლითაც ვგებულობთ,რომ იგი გიორგი ბრწყინვალეს ( 1314-1346 წწ. ) აუშენებია. მშენებლობა დათარიღებულია 1333 წლით.გიორგი მეხუთეს (ბრწყინვალეს) მეფობის ხანა შედარებით მშვიდობისა და აღმშენებლობის განახლების პერიოდია,რაც თორის მხარეშიც საგრძნობი ყოფილა.
XIII საუკუნიდან თორის მხარე ადმინისტრაციულად სამცხის შემადგენლობაში შედის.ათაბაგების რეზიდენცია სოფელი ციხისჯვარია, თორის მხარეში,დაბა თორის მახლობლად,მდებარეობდა.ამიერიდან თორის მხარის ისტორია იგივეა,რაც სამცხის ისტორია.სამცხე დიდ ტერიტორიას მოიცავდა.იგი საქართველოს ერთ მესამედს უდრიდა და გადაჭიმული იყო ,,ტასისკარიდან,ვიდრე ერზერუმამდე“.მას საუკეთესო გეოგრაფიული მდებარეობა ჰქონდა,იშვიათი კლიმატითა ა მდიდარი ბუნებით ხასიათდებოდა,რის გამოც აქ სოფლის მეურნეობა კარგად იყო განვითარებული.დაწინაურებული იყო ხელოსნობა და ხუროთმოძღვრება. ყოველივე ეს სამცხეს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა.XIII საუკუნეში ისეთი ისტორიული ვითარება შეიქმნა,რომ სამცხემ პირველმა წამოიწყო ერთიანი საქართველოდან გამოყოფისათვის ბრძოლა,რაც 1266 წელს მონღოლთა მხარდაჭერით განხორციელდა. სამცხის მთავართა პოლიტიკური გეზი ძირს უთხრდა ცენტრალური ხელისუფლების ძლიერებას და ფეოდალური დაშლის მოკავშირედ გამოდიოდა.
ბორჯომის ხეობის ფართობი 120 768 ჰექტარია.აქედან სოფლის მეურნეობისათვის 42 276 ჰექტარია გამოყენებული,დანარჩენი კი ტყეებსა და ბუჩქნარებს უჭირავს.კლიმატური პირობების მიხედვით ბორჯომის ხეობა ორ ზონად იყოფა:ზედა და ქვედა.ზედა ზონა ცივი ჰავით ხასიათდება,ქვედა კი თბილით.სწორედ ეს კლიმატური პირობები განსაზღვრავენ სოფლის მეურნეობის ხასიათს.ზედა ზონაში საკვებ-საძოვრების სიუხვის გამო წამყვანი დარგი მეცხოველეობაა,ხოლო ქვედა ზონაში მებაღეობა-მებოსტნეობა.
ბორჯომმა,როგორც კლიმატურ-ბალნეოლოგიურმა კურორტმა, ყურადღება ჯერ კიდევ გასული საუკუნის მეორე ნახევარში მიიქცია. ბორჯომის ხეობის თვალწარმტაც ბუნებას,მის მინერალურ წყალსაც და შემოგარენს აღთაცებში მოუყვანია ბევრი მნახველი,დამსვენებელი და აქ სამკურნალოდ ჩამოსული ადამიანი.მრავალმა გამოჩენილმა ადამიანმა ინახულა ბორჯომი,დაისვენა და იმკურნალა.მათ დაგვიტოვეს საუკეთესო შთაბეჭდილებანი.ბორჯომის ხეობის სილამაზით მოხიბლული იყო გრიგოლ ორბელიანი,აკაკი წერეთელი და ბევრი სხვა გამოჩენილი ადამიანი.1887 წლის ივნისში ბორჯომს ესტუმრა დიდი რუსი კომპოზიტორი პ.ი.ჩაიკოვსკი.მან ერთი თვე დაჰყო ბორჯომში, კმაყოფილი დარჩა მკურნალობით და აღფრთოვანებული მისი ბუნების მშვენიერებით.
1925 წელს ბორჯომში გაიხსნა ფიზიოსამკურნალო,26 კომისრის სახელობის პლატოზე მწყობრში ჩადგა დასასვენებელი სახლი.1927 წელს თორის პლატოზე მდებარე სერგეი.რომანოვის ყოფილი სასახლე დასასვენებელ სახლად გადაკეთდა, ასევე დასასვენებელ სახლად გადაკეთდა დიდვაჭარ კონდუროვის აგარაკი მდებარე ბორჯომულას მარცხენა სანაპიროსე და ირანის კონსულის აგარაკი „ფირუზა“- მინწყლების ბაღის შესასვლელთან.
მეორე ხუთწლედში კურორტის გაფართოება-კეთილმოწყობისათვის მნიშვნელოვანი ღონისძიებები გატარდა. 1935 წელს დამთავრდა საკავშირო პროფსაბჭოს ლიკნის სანატორიუმის ერთი კორპუსი, ხოლო მერე კორპუსი 1938 წელს. გეოლოგიური საძიებო სამუშაოების ჩატარების შედეგად, ბორჯომში მინერალური წულის სამი ახალი წყარო იქნა აღმოჩენილი, რითაც მინწულების დებეტი 90 000 ლიტრიდან 400 000 ლიტრამდე გაიზარდა. ამ ფაქტს საკურორტო მეურნეობის შემდგომი გაფართოება-აღმავლობისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა.
ბორჯომს, როგორც კურორტს, ჯეროვანი ყურადღება მხოლოდ საბჭოთა ხელისუფლების პირობებში მიექცა. მთავრობამ კურორტის განვითარება-კეთილმოწყობისათვის დიდძალი თანხა გამორო.
საბჭოთა ხელისუფლების წლებში სახალხო განათლების დარგში რადიკალური ცვლილებები მოხდა. 1921 წელს ბორჯომის რაიონში არსებობდა 7 პირველი საფეხურის სკოლა 302 მოსწავლით. 1933 წლისათვის სკოლების რიცხვი 60-მდე გაიზარდა, ხოლო მოსწავლეთა რაოდენობამ 6609 შეადგინა. ამავე დროს ბორჯომის რაიონში 45 წერა-კითხვის უცოდინართა და მცირემცოდნეთა სლოლა არსებობდა. ბორჯომის რაიონის ყველა ტიპის სკოლაში 1933 წელს 213 მასწავლებელი იყო, მათგან 21-ს უმაღლესი განათლება ჰქონდა.
წარმატებით წარიმართა კულტურულ-საგანმანათლებლო დაწესებულებების მშენებლობა.
ბორჯომის რაიონიდან სამამულო ომში მონაწილეობდა 8000 ზე მეტი მებრძოლი, მათგან 2000-მა სიცოცხლე სამშობლოს დაცვას შესწირა, 4 00 0 კი ორდენებითა და მედლებით დაჯილდოვდა.
ომის შემდგომ წლებში სახალხო მეურნეობის ყველა დარგი ბორჯომის რაიონში მკვეთრი აღმავლობით ვითარდებოდა.სამამულო ომი ჯერ კიდევ დამთავრებული არ იყო,რომ ბორჯომის რაიონში მდინარე მტკვარზე მძლავრი ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობა დაიწყო.1949 წლის ბოლოს მწყობრში ჩადგა ჩითახევის
ჰიდროელექტროსადგური ჩითახევჰესი.ჩითხევჰესის აშენება ჩვენი რესპუბლიკის მშრომელთ დიდი გამარჯვება იყო.ამის შემდეგ სხვა ახალი საწარმო რაიონში არ აშენებულა,მხოლოდ მოხდა ძველი საწარმოების გაფართოება,ძველი დანადგარების ახლით შეცვლა და ტექნოლოგიური პროცესების გაუმჯობესება.რამდენიმე წლის შემდეგ 1952 წელს დაიწყო ჩარხისწყალზე ახალი ჩამომსხმელი ქარხნის მშენებლობა,რომელიც 1955 წელს დამთავრდა.იგი ახალი მანქანადანადგარებით აღიჭურვა.ახალი ჩამომსხმელი ქარხანა შუშის ქარხნის ახლოს აშენდა,რამაც გაადვილა მათ შორის საჰაერო კიდური კონვეიერის მოწყობა და შუშის ქარხნიდან ჩამომსხმელ ქარხანაში ბოთლების მიწოდება.საჰაერო კონვეიერის მოწყობა 1958 წელს განხორციელდა,რითაც დაიზოგა დიდძალი სარანსპორტო ხარჯი.
ბორჯომის საქალაქო მეურნეობას დიდი ზიანი მიაყენა 1968 წლის წყალდიდობამ.როდესაც მდინარე მტკვარი უჩვეულოდ ადიდდა, წალეკა ორივე სანაპირო,დაანგრია და წაიღო მრავალი ხიდი.ამის შემდეგ ბორჯომ-ბაღში მტკვრის ორივე სანაპირო რკინა-ბეტონის კედლებით გამაგრდა,ამიერიდან ქალაქი ყოველგვარი წყალდიდობისგან დაცულია.1968 წლიდან ბორჯომში ფართოდ გაიშალა საბინაო მშენებლობა,აშენდა მრავალსართულიანი საცხოვრებელი სახლები,რითაც უამრავი ოჯახი დაკმაყოფილდა.ასევე მოპირკეთდა და განახლდა ქალაქის ბევრი შენობა.
ბორჯომის ხეობის აღმასვლა,განვითარება ისტორიის ახალ ფურცელს შლის,მისი თანაცხოვრების ისტორიაში.
წყარო : ,,ბორჯომის ხეობის წარსული და აწმყო“
